آشنایی با مزاجهای چهارگانه در طب سنتی ایرانی
مقدمه
در طب سنتی ایرانی، باور بر این است که بدن انسان از چهار عنصر اصلی تشکیل شده است:
آب، باد، خاک و آتش.
غلبهی هر یک از این عناصر در بدن، باعث شکلگیری یکی از چهار مزاج اصلی میشود.
تعادل این مزاجها ضامن سلامتی است و برهم خوردن آنها عامل بسیاری از بیماریها به شمار میآید.
مزاج صفراوی (گرم و خشک – عنصر آتش – فصل تابستان)
-
ویژگیهای جسمی: اندام جمعوجور، بالاتنه و پایینتنه لاغر، چهره مایل به زرد، پوست گرم و خشک.
-
ویژگیهای خلقی: تندمزاج، پرانرژی، عجول، باهوش و تصمیمگیر سریع.
-
نشانههای عدم تعادل: جوش و حرارت بدن، عصبانیت، خشکی پوست، بیخوابی، یبوست.
-
توصیهها: غذاهای خنک مانند خیار، آلو، کاهو، دوغ، هندوانه و آش جو برای این افراد مفید است. باید از فلفل، ادویهجات، گوشت گوسفند و سرخکردنیها پرهیز کنند.
مزاج دموی (گرم و تر – عنصر هوا – فصل بهار)
-
ویژگیهای جسمی: اندام درشت، عضلات قوی، پوست گلگون و سرخ، موی بدن متوسط.
-
ویژگیهای خلقی: خوشبرخورد، خونگرم، شاد، اجتماعی، و در عین حال گاهی پرخواب و راحتطلب.
-
نشانههای عدم تعادل: پرخونی، سرگیجه، خارش، سنگینی بدن، احساس گرمی زیاد.
-
توصیهها: استفاده از خوراکیهای خنک و خشک مانند عدس، سماق، آبلیمو، و انار توصیه میشود. حجامت یا فصد فصلی نیز برای تعدیل خون مفید است.
مزاج بلغمی (سرد و تر – عنصر آب – فصل زمستان)
-
ویژگیهای جسمی: پوست سفید و نرم، بدن چاق و فربه (بهویژه در پایینتنه)، پوست مرطوب و سرد.
-
ویژگیهای خلقی: آرام، کند، صبور ولی گاهی کمانرژی و میل به خواب زیاد.
-
نشانههای عدم تعادل: سنگینی بدن، فراموشی، خواب زیاد، ترشح بزاق، رطوبت زیاد معده.
-
توصیهها: خوراکیهای گرم و خشک مانند عسل، زنجبیل، خرما، دارچین و گوشت گوسفند مفید است. باید از لبنیات سرد، برنج زیاد و نوشیدنیهای سرد پرهیز شود.
مزاج سوداوی (سرد و خشک – عنصر خاک – فصل پاییز)
-
ویژگیهای جسمی: بدن لاغر و استخوانی، پوست تیره یا سبزه، موی زیاد و ضخیم، رگهای برجسته.
-
ویژگیهای خلقی: دقیق، منظم، اهل تفکر و برنامهریزی، ولی گاهی وسواسی و مضطرب.
-
نشانههای عدم تعادل: بیخوابی، اضطراب، افسردگی، سیاهی زیر چشم، یبوست.
-
توصیهها: غذاهای گرم و تر مانند آش جو، سوپ، بادام، مویز و روغن بادام مفید است. از خوردن ترشیجات، قهوه و غذاهای خشک و دیرهضم باید پرهیز شود.
دو نوع مزاج در انسان
-
مزاج ذاتی یا مادرزادی:
نوعی تعادل طبیعی که از والدین به ارث میرسد و در طول عمر ثابتتر است. -
مزاج اکتسابی:
در اثر تغذیه، اقلیم، شغل، عادت، و شرایط محیطی تغییر میکند.
مثلاً فرد گرممزاجی که در محیط سرد (مانند موتورسواری در زمستان) زندگی کند، ممکن است بهمرور دچار سردمزاجی اکتسابی شود.
نقش کبد در شکلگیری مزاجها
در طب سنتی، کبد مرکز هضم و تولید اخلاط چهارگانه است.
غذا پس از هضم در معده، وارد کبد میشود و در آنجا به چهار خلط اصلی تبدیل میگردد:
-
دم (خون)
-
صفرا
-
بلغم
-
سودا
توازن این اخلاط، تعیینکنندهی مزاج کلی بدن است.
جمعبندی
هر انسانی ترکیبی از مزاجها را دارد، اما معمولاً یکی بر دیگری غلبه دارد و به آن مزاج غالب میگویند.
شناخت مزاج به ما کمک میکند تا:
-
غذا و سبک زندگی مناسب خود را انتخاب کنیم،
-
از بروز بیماریها پیشگیری نماییم،
-
و بدن را در تعادل طبیعی نگه داریم.
